· A exposición de Fermín Ezkieta revelou novos datos sobre a evasión de 1938 e o avance nas exhumaciones e identificacións.
· A afluencia de público foi notable, destacando algúns familiares de presos do forte de San Cristóbal.
O Concello de Bergondo celebrou na tarde de onte, 25 de novembro, no centro social da Senra, unha extensa e emotiva charla-debate centrada na maior fuga carcelaria de Europa: a evasión do forte de San Cristóbal —tamén coñecido como forte de Ezkaba— o 22 de maio de 1938. O acto levou por título “Dous bergondeses na maior foxe carcelaría de Europa” e profundou no vínculo de dous veciños do municipio, Gerardo Gómez Lorenzo e Andrés Pardo Argüeso ou Agüero, con aquel episodio histórico.
A sesión contou coa participación protagonista do escritor e investigador navarro Fermín Ezkieta, autor do libro Os fuxidos do forte de Ezkaba, e de Aurora Paz Viruet, representante da Comisión pola Recuperación dá Memoria Histórica dá Coruña (CRMH). O obxectivo do encontro, organizado polo Concello de Bergondo, foi lanzar luz sobre unha parte aínda pouco coñecida da represión franquista e sobre as vidas concretas de quen a sufriu, así como profundar na relación que o municipio mantén con esta prisión navarra, da que se fuxiron 795 presos republicanos en 1938.
Durante a súa intervención, Ezkieta realizou un detallado percorrido histórico do forte, lembrando que a instalación levaba inicialmente o nome de Alfonso XII e que pasou a denominarse de San Cristóbal durante a República. A fortaleza converteuse en penal en 1934 e permaneceu activa ata 1945. En 1936, en xuño, volveron entrar nela uns douscentos anarquistas; máis tarde, entre 1942 e 1945, funcionou como sanatorio penal para presos tuberculosos. Antes da gran fuga de 1938 xa se rexistraron dous intentos previos, en xullo e outubro de 1936.
O investigador explicou con detalle como se organizou a evasión do 22 de maio de 1938. A fuga produciuse nun domingo, circunstancia que reducía significativamente a presenza de funcionarios e membros da guarnición, moitos deles desprazados a Pamplona durante a fin de semana. Segundo relatou Ezkieta, o plan levaba meses xestándose e chegou a coordinarse en esperanto para evitar delacións. Entre os organizadores citou a Antucho Valladares, Julito Costa Piñeiro e Miguel Frechilla. Os fuxidos lograron inicialmente tomar varias galerías e liberar o edificio central, abrindo as celas para todos os presos. Dos 2.487 internos que había no penal, 795 conseguiron saír ao exterior coa intención de alcanzar a fronteira francesa, situada a uns cincuenta quilómetros.
O escritor lembrou testemuños como o do fuxido Rogelio Diz, quen xustificaba a súa decisión dicindo que prefería “morrer cun tiro no monte antes que de fame no cárcere”, unha frase que ilustra as dramáticas condicións de vida dentro do penal, marcadas pola malnutrición, as enfermidades e a falta de coidados.
A fuxida, con todo, converteuse nunha traxedia. Só tres presos —Jovino Fernández, José Mariñeiro e Valentín Lorenzo— lograron chegar a Francia tras camiñar entre dez e trece noites, e todos eles terminaron morrendo no exilio. Outros exemplos citados por Ezkieta, como o de Mariano Herranz, que tentou avanzar sen unha perna e arrastrándose polo terreo, ou o de Amador Rodríguez, que permaneceu oculto nun zulo durante case tres meses antes de ser atopado por uns cazadores, mostran a dimensión humana do suceso. Aínda que non había mulleres encarceradas en San Cristóbal, si existían grupos femininos que actuaban como apoio loxístico exterior.
O balance represivo foi durísimo: 206 presos foron abatidos nos montes durante a persecución e máis dunha ducia foron fusilados en Pamplona despois da súa captura. A Garda Civil, militares, falanxistas e mesmo parte da poboación civil participaron na caza dos fuxidos. Segundo subliñou Ezkieta, os presos non mataron a ninguén durante a fuga, salvo un sentinela golpeado accidentalmente nun forcexo. Moitos reclusos usaron nomes falsos para tentar despistar aos seus perseguidores, e tamén houbo pastores e habitantes da zona que axudaron aos fugitivos, algúns dos cales se converteron despois en testemuñas esenciais para localizar fosas comúns e reparar o dano causado ás familias.
En relación coa localización dos bergondeses desaparecidos, Ezkieta expuxo o estado actual das investigacións: ata o momento identificáronse quince fosas e recuperado 55 restos, dos cales unicamente oito foron identificados. A primeira exhumación na zona tivo lugar en 2015, case oito décadas despois das execucións. No caso concreto de Bergondo, lembrou que en 2018, con motivo do 80 aniversario da fuga, exhumáronse dous corpos en Leranotz que poderían corresponder a Gerardo Gómez Lorenzo e Andrés Pardo Argüeso/Agüero. Ademais, mencionou o caso de Antonio Pardo, outro bergondés preso en San Cristóbal que regresou con vida. Durante a charla mesmo xurdiron correccións entre o público acerca de posibles vínculos familiares, o que demostra o arraigamento local e o interese social que suscita esta investigación.
O Concello destacou ao peche do acto que a recuperación da memoria histórica ten como finalidade “poñer en valor a vida e a dignidade destes homes, que non pode caer no esquecemento, e recoñecer o dereito das familias para enterrar e a identificar os seus mortos”. A corporación municipal convidou á cidadanía para seguir colaborando para reconstruír as traxectorias de Gerardo e Andrés, coñecer aos seus descendentes e situar con precisión as súas raíces no municipio.
A alta participación do público —entre o que se atopaban familiares de antigos presos— e o carácter emotivo de moitas intervencións reflectiron a importancia de seguir investigando e divulgando estas historias persoais, que forman parte da memoria colectiva de Bergondo e da historia democrática do país.
